چرا فیلم ترسناک دوست داریم؛ اثرات خوب و بد ژانر وحشت - مجله گوگل ایرانی

دکتر جفری گلدستین استاد روان شناسی اجتماعی دانشگاه اوترخت هلند طی مصاحبه ای که در سال 2013 با IGN داشت گفته بود:

مردم به دیدن فیلم های ترسناک می فرایند چون دلشان می خواهد بترسند، وحشت را تجربه نمایند. ما دوست داریم سراغ سرگرمی هایی برویم که تأثیر عمیقی رویمان می گذارند. به خاطر همین مردم دوست دارند فیلم های ترسناک ببینند. چون وحشت و هراس احساسات عمیقی هستند و با تماشای این دست فیلم ها حس می کنید به هدفتان از سرگرمی دست یافته اید. مردم خواستار چنین تأثیرهایی هستند. از سوی دیگر، فیلم های ترسناک غالبا (و نه همواره) به نتیجه گیری های مثبتی می رسند و آدم بدهای قصه سزای کارهایشان را می بینند. این خودش حسی از رضایت مندی می دهد. با اینکه مردم خودشان با اراده خودشان به تماشای این فیلم ها می نشینند، ولی تصاویر دلخراش و خشن آن ها برایشان آزاردهنده است. ولی انسان ها این قابلیت را دارند که توجه شان را معطوف چیزی بنمایند که در آن لحظه می خواهند، تا تأثیری که فیلم رویشان می گذارد را تحت کنترل خودشان بگیرند. حالا یا تأثیرات حسی یا انواع دیگر.

دکتر گلن والترز در مقاله ای که در سال 2004 منتشر کرد، سه عنصری را که باعث می شود مردم مجذوب فیلم های ترسناک شوند به این طریق نام برد: تنش (ایجاد شده از تعلیق، معما، وحشت، شوک و خشونت)، همذات پنداری (احساس ارتباط شخصی با کاراکترها یا موقعیت، ارجاع های فرهنگی، ترس های مشترک نظیر ترس از مرگ، و غیره) و واقعی نبودن اتفاق های ناجور فیلم. عنصر سوم در تضاد با دومی است که نکته عجیبی به حساب می آید. والترز برای اثبات ادعای خود به آزمایش های روانی متعددی ارجاع می دهد.

طی آزمایشی که در سال 1994 حول مقوله انزجار انجام شد (Haidt, McCauley, and Rozin (1994))، چند تصویر آزاردهنده و مستند از وحشت های زندگی واقعی را به تعدادی دانشجو نشان دادند تا واکنش های آن ها را ببینند. یکی از کلیپ ها تصاویر یک سلاخ خانه را نشان می داد که در آن به گاوها شوک می دادند و سرشان را می بریدند و در نهایت سلاخی شان می کردند؛ کلیپ دوم میمون زنده ای را نشان می داد که با چکش به سرش ضربه می زدند و جمجمه اش می شکافت و مغزش را به عنوان دسر سرو می کردند؛ و کلیپ سوم جراحی کودکی را نشان می داد که طی آن پوست صورتش را پشت و رو می کردند.

• 30 فیلم ترسناک برتر دنیا در تمام دوران

90 درصد دانشجویان پیش از اینکه ویدیوها به آخر برسند، فیلم را متوقف کردند. حتی غالب کسانی که پیروز شدند فیلم ها را تا انتها ببینند، می گفتند که برایشان به شدت آزاردهنده بود. ولی با این حال بسیاری از همین افراد حاضرند پول بدهند و بلیت بخرند و به تماشای فیلم هایی بنشینند که خشونت ها و فجایعی به شدت بدتر را به نمایش می گذارند.

مک کالی در سال 1998 این سؤال را بیان کرد که چرا این دانشجویان تصاویر کلیپ های مستند را آزاردهنده یافتند، در حالی که بیشترشان بدونی هیچ مسئله ای به تماشای فیلم های ترسناکی می نشینند که خشونت و سبعیت به مراتب بیشتری دارند. پاسخی که مک کالی به آن دست یافت این بود که ذات تخیلی فیلم های ترسناک باعث می شود که تماشاگر حسی از کنترل را تجربه کند و بین خودش و اعمال خشن و تکان دهنده ای که شاهدش بوده، فاصله ای روانی بگذارد. تقریبا هرکسی که فیلم های ترسناک را می بیند می داند که تصاویر ضبط شده در فیلم های داستانی، واقعی نیستند و همین باعث می شود فاصله گذاری روانی بین تماشاگر و وحشت تصویرشده در فیلم به وجود بیاید. در واقع شواهدی هم مبنی بر رابطه بین رویکرد به فیلم های ترسناک و اثرگذاری شان وجود دارد. کسانی که فیلم های ترسناک را تا حدودی به عنوان اتفاقات واقعی می بینند و باورپذیری شان بیشتر است، حس های منفی آزاردهنده بیشتری را تجربه می نمایند. برعکس کسانی که به تخیلی و داستانی بودن وقایع فیلم های ترسناک باور دارند و آن ها را به عنوان سرگرمی می بینند، حس های منفی خیلی کمتری دریافت می نمایند.

طبق تحقیقاتی که دکتر دیردره جانستون به منظور آنالیز انگیزه های ما برای تماشای وحشت عریان در سال 1995 منتشر کرد، چهار دلیل مختلف برای تمایل ما به تماشای فیلم های ترسناک وجود دارد؛ تماشای خشونت، تماشای هیجان، تماشای بحران و تماشای مستقل. این چهار دلیل را در ویژگی های شخصیتی مختلف آنالیز کردند، نظیر ترسو بودن، همذات پنداری و ترحم، و تمایل به برانگیخته شدن احساسات.

طبق گزارش دکتر جانستون این چهار دلیل یا چهار انگیزه ربط مستقیمی به واکنش خودآگاه و ناخودآگاه تماشاگر به فیلم های ترسناک دارد، و همین طور این مسئله که او بیشتر با کدام کاراکترهای فیلم احساس نزدیکی می نماید؛ قاتلین یا قربانی ها.

او در ادامه می گوید که دسته اول و کسانی که تمایل به تماشای خشونت و خون ریزی دارند، همذات پنداری و ترحمشان کمتر است و بیشتر از همه با قاتل احساس نزدیکی می نمایند. کسانی که به دنبال تماشای هیجان هستند، همذات پنداری شدیدی دارند و بیشتر با قربانیان داستان احساس نزدیکی می نمایند و از تعلیق فیلم لذت می برند. تماشاگران مستقل همذات پنداری زیادی به قربانی داشتند و قدرت مقابله با ترسشان بالا بود. کسانی که به دنبال تماشای بحران بودند هم با قربانیان داستان همذات پنداری می کردند ولی نسبت به ماجراها و ترس های داستان واکنش های منفی نشان می دادند و استرس و اضطراب روی آن ها اثر بدی می گذاشت.

جان هس در مقاله بسیار خوبی تئوری های جالبی را مطرح می نماید و می گوید فیلم های ترسناک روی عمیق ترین و بدوی ترین احساسات ناخودآگاه جمعی ما انسان ها اثر می گذارند و با مؤلفه هایی به قدمت بشر، سعی در هراس افکنی دارند. برای مثال عناصری مثل سایه یا مادر در بیشتر فیلم های ترسناک نقشی کلیدی ایفا می نمایند.

تئوری دیگری که سابقه اش به زمان ارسطو برمی شود، کاتارسیس است. یعنی ما فیلم های خشن و وحشتناک را تماشا می کنیم و به این طریق احساسات منفی درونمان پاکسازی می شود و افکار سرکوب شده مان فرصت رهاسازی پیدا می نمایند. این تئوری برای توجیه علاقه مردم به بازی های کامپیوتری خشن هم کاربرد دارد. جان هس در همین مبحث می گوید:

حس های منفی و استرس زایی که فیلم های ترسناک به ما تزریق می نمایند باعث می شود در انتهای فیلم و وقتی قهرمان قصه پیروز شد، حس مثبتی که به ما منتقل می شود شدیدتر و دلپذیرتر باشد. در واقع هرچه تهدید بزرگتر و جدی تر به نظر برسد، پیروزیت انتهای فیلم دلپذیرتر خواهد بود. ولی فیلم هایی که در انتهایش قهرمان شکست می خورد چطور؟ حتی آزمایش هایی داریم که نشان می دهد مردم در لحظات ترسناک فیلم بیشتر لذت برده اند تا انتهای آن.

هس در ادامه آرای نوئل کارول (نظریه پرداز سینما) را آنالیز می نماید که گفته بود فیلم های ترسناک خارج از هنجارهای جامعه عمل می نمایند و با ایجاد کنجکاوی، مردم را سمت خودشان می کشند.

تحقیقات نشان داده است که معمولا کسانی که به رفتارهای خلاف عرف و هنجار جامعه علاقه دارند، بیشتر سمت فیلم های ترسناک کشیده می شوند. ولی این معین نمی نماید که چرا وقتی در داستان، شخصیت های خلاف عرف مجازات می شوند و هیولا یا قاتل فیلم آن ها را سلاخی می نماید، برخی تماشاگران واکنش مثبتی دارند.

این لذت مجازات شدن کسانی که لیاقت مجازات را دارند، تئوری دیگری را مطرح می نماید. ما فیلم های ترسناک را دوست داریم چون کسانی که در آن کشته می شوند حقشان است که کشته شوند. ولی این نظریه در نهایت به ما می گوید که بیشتریت مخاطبان دوست دارند چه کاراکترهایی در قصه از بین بفرایند و تصویر واضحی از علت محبوبیت فیلم های ترسناک به ما نمی دهد. در سال 1979 ماروین زاکرمن تئوری دیگری را بیان کرد و گفت کسانی که در فیلم های ترسناک به دنبال تجربه احساسات قوی و شدید هستند معمولا به فعالیت های هیجانی نظیر بانجی جامپینگ یا ترن هوایی علاقه دارند. ولی باز هم تمام دلایل را پوشش نمی دهد و افراد زیادی هستند که بدون علاقه به فعالیت های پرخطر و هیجانی، هوادار فیلم های ترسناک هستند.

در سال 1996 دولف زیلمن به همراه جیمز ویور، روبرت موندورف و چارلز اوست تفاوت های جنسیتی را بیان کرد. زیلمن و همکارانش 36 مرد و 36 زن جوان را انتخاب کردند تا رفتارهایشان را هنگام تماشای فیلم ترسناک آنالیز نمایند. همراه هرکدام از این زن ها و مردهای جوان، فردی هم سن و سال آن ها ولی با جنسیت مخالف به تماشای فیلم می نشست. این فرد همراه یا از فیلم های ترسناک خیلی می ترسید، یا بی تفاوت بود، یا حس قدرت و نترس بودن داشت.

معین شد که مردها در حضور زن هایی که می ترسند و استرس می گیرند، از تماشای فیلم ترسناک بیشتر لذت می برند و اگر کنارشان زنی باشد که نمی ترسد و احساس می نماید فیلم ترسناک نیست، از لذت تماشایشان کاسته می شود. از آنسو زن ها در کنار مردی که از فیلم نمی ترسید بیشتر لذت می بردند تا کنار مردی که استرس و ترس را بیشتر حس می کرد. هس می گوید این آزمایش نمی گوید چرا برخی از تنهایی دیدن فیلم های ترسناک هم لذت می برند.

دیوید اسکال، تاریخ نگار فرهنگی می گوید فیلم های ترسناک تنها بازتابی از ترس های اجتماعی ما هستند:

اگر به تاریخ فیلم های ترسناک نگاه کنید می بینید در دهه 50 و وقتی ترس از بمب های هسته ای وجود داشت، هیولاهای جهش یافته در سینما ظهور پیدا کردند. زامبی ها در دهه 60 و تحت تأثیر جنگ ویتنام اوج گرفتند، کابوس خیابان الم زمانی معروف شد که بعد از رسوایی واترگیت مردم دیگر به مقامات سیاسی اعتماد نداشتند و بار دیگر در سال های بعد از 2000 و در اثر ترس از ویروس های همه گیر و کشنده، زامبی ها به سینما بازگشتند. ولی با اینکه خیلی از مدل ها و ژانرهای ترسناک با این تئوری توجیه می شوند، خیلی ها هم هستند که آن را نقض می نمایند. و مسئله مهم تر اینکه فیلم های ترسناک در سطح دنیای هوادار دارند و تماشاگرانی از هر جامعه ای را تحت تأثیر قرار می دهند.

اساسا هیچ کدام از این تئوری ها شرح نمی دهد که چرا ما دوست داریم فیلم ترسناک ببینیم. هرکسی به دلایل مختلفی دوست دارد به تماشای قصه ها و تصاویر دلهره آور این فیلم ها بنشیند. حتی به گفته دکتر کاترین برانلو، استادیار دانشگاه اوهایو، تماشای فیلم های ترسناک می تواند نقش مثبتی در روان ما ایفا نماید که در ادامه می بینیم.

1. مردم وقتی می ترسند از حسی که تجربه می نمایند لذت می برند

برخی از مردم نسبت به چیزهایی که ترسناک هستند واکنش متفاوتی دارند. برای مثال تحقیقی در سال 2010 منتشر شد که می گفت کسانی که فیلم های ترسناک دوست دارند، از تجربه احساسات شدید مثل وحشت و هراس لذت می برند. وقتی شما می ترسید، مغز فوری وارد فازی می شود که به شما می گوید برای حفظ جانتان یا باید مبارزه کنید یا فرار. وقتی چنین اتفاقی می افتد، کل بدنتان ممکن است واکنش نشان دهد. برای مثال تپش قلبتان ممکن است تند شود یا عضله هایتان منقبض. حتی شاید کاری کند جیغ بزنید و از جایتان بپرید. برانلو می گوید: وقتی ما فیلمی ترسناک می بینیم، مغزمان تحریک می شود و واکنشش را با رفتارهای فیزیکی و حسی که ما اسمش را وحشت گذاشته ایم نشان می دهد. باورتان بشود یا نه، برای خیلی ها همین فرآیند به شدت لذتبخش و سرگرم نماینده است.

2. تحمل یک فیلم ترسناک تا انتها حس لذتبخشی می دهد

فیلم های ترسناک به قصد ترساندن ساخته می شوند. ولی کسانی که مشکل اضطراب دارند، ممکن است با تماشای فیلم های ترسناک حسی از آرامش را تجربه نمایند. به گفته برانلو این قضیه دلیل خوبی دارد. وقتی مغزتان بعد از تماشای یک فیلم ترسناک خودش را به آرامش می رساند، از لحاظ عصبی-شیمیایی تجربه خیلی لذت بخشی است. چون در این زمان دوپامین ترشح و حس سلامت و رضایتمندی خوبی به انسان منتقل می شود.

در کنار این، وقتی وارد تجربه ای می شوید که ترسناک یا پر از ریسک و خطر است و در انتها سالم و سلامت و ایمن بیرون می آیید، حس خوبی به شما دست می دهد. به گفته برانلو تماشای فیلم ترسناک باعث می شود باورهایمان نسبت به ریسک و خطر دچار چالش شود. از برخی جهات می تواند واکنش های مغز را بازتعریف کند تا در آینده وقتی با موقعیتی استرس زا روبرو شدیم، واکنش بهتری داشته باشیم و آمادگی مان بالاتر برود.

برای مثال ممکن است بعد از اینکه چندین ساعت فیلم های ترسناک تماشا کردید و با وحشت ها و هراس های عجیب وغریبی روبرو شدید، دیگر درخواست اضافه حقوق از رئیستان چندان ترسناک به نظر نرسد یا برای یک سخنرانی جلو جمع شجاعت بیشتری داشته باشید.

3. فیلم های ترسناک باعث می شوند با آدم های اطرافتان احساس نزدیکی بیشتری کنید

کسانی که راهکارهای قرارهای عاشقانه و روابط رمانتیک را آموزش می دهند، معمولا توصیه می نمایند که زوج ها با همدیگر فیلم ترسناک ببینند. دکتر آرتور آرون تحقیقی منتشر نموده است که طی آن می گوید تجربه ترس و وحشت منجر به تحریک و افزایش حس های دیگر می شود. مثلا تماشای یک فیلم ترسناک ممکن است کشش بین دو نفر را بیشتر کند و حتی تجربه مشترکی که از سر می گذرانند ممکن است باعث شود رابطه شان جدی تر شود و به هم احساس نزدیکی بیشتری نمایند. برانلو می گوید: برخی ها می گویند فیلم های ترسناک به بخش های عمیقی از ناخودآگاه جمعی ما انسان ها دسترسی دارند. وقتی همگی تجربه مشترکی از ترس از تاریکی، هیولاها یا قاتل های زنجیره ای را از سر می گذرانیم، بیشتر به هم نزدیک می شویم. وقتی در کنار فرد دیگری احساس آسیب پذیری می کنید و او هم همین حس را دارد، صمیمیت ایجاد می شود.

هرکسی هرچیزی را متفاوت از دیگری تجربه می نماید. اگر شما آدم به شدت حساسی هستید و همه چیز عمیق تر و شدیدتر از بقیه روی شما تأثیر می گذارد، تماشای فیلم های ترسناک ممکن است برایتان ناراحت نماینده باشد. ولی اگر اینطوری نیستید، تماشای فیلم های ترسناک واقعا سرگرم نماینده خواهد بود و حتی شاید حسی از آرامش و آسایش را تجربه کنید.

منبع: bustle ، psychologytoday