کاشی های عصر ناصری که قصه های عامیانه مردم را در تاریخ جاودانه کردند - مجله گوگل ایرانی

همایون عبدالرحیمی دارای تحصیلات در مقطع کارشناسی در رشته کارگردانی سینما و کارشناسی ارشد تاریخ هنر ایران باستان است. وی سابقه 30 سال فعالیت حرفه ای در زمینه هنر، عکاسی، کاریکاتور، گرافیک، همکاری با نشریات، پژوهش و تحقیق، تالیف کتاب و... را دارد و محقق و پژوهشگر شهر تهران و پژوهشگر در حوزه معماری و هنر است. فاطمه مجدنیا نیز دارای تحصیلات مهندسی کامپیوتر در مقطع کارشناسی و ارتباط تصویری در مقطع کارشناسی ارشد است. وی محقق و پژوهشگر شهر تهران و پژوهشگر در حوزه معماری و هنر است و از سال 1380 سابقه فعالیت حرفه ای در زمینه هنر، عکاسی، گرافیک، همکاری با نشریات، پژوهش و تحقیق، تالیف کتاب و... را دارد. با این دو پژوهشگر درباره کتاب طهران در قاب کاشی گفت وگو کرده ایم که در ادامه می خوانید:

کاشیکاری به عنوان یکی از مهمترین جنبه های هنری بناهای اسلامی شناخته می شود، این هنر یکی از مهم ترین عوامل تزئین و پوشش برای استحکام بناهای گوناگون به ویژه بناهای مذهبی است. در گام نخست از این هنر در ایران و نقش آن در معماری ایرانی اسلامی بگویید.

هنر ایران، از دوران کهن همانند خورشیدی فروزان، همواره پر تلالو و درخشان بوده است. پیوند عمیق ایرانیان با هنر، در طول تاریخ چنان ناگسستنی است که ناملایمات زمانه و اتفاقات ناگوار، هرگز نتوانسته از درخشش بی بدیل هنر ایران زمین بکاهد. روح لطیف و هنرساز ایرانی همواره در پی زیبایی بوده است. چه بسا که نیاکان ما پیوسته کوشیده اند یا در بستر زیبای طبیعت زندگی کرده و یا زیبایی و جلوه های آن را برای بهتر زیستن خلق کنند. نقش های گوناگون و رنگارنگ خرده سفال های یافت شده در کاوش های باستانی گواه روشنی است بر مهارت ایرانیان در پختن گل و هنر تزئین و استفاده آن از گذشته های بسیار دور و ظروف سفالی و نقش های تزئینی آنها به خوبی بیان کننده شرایط اجتماعی و فرهنگی و پیشرفت زمان خود است. ایرانیان کاشی را از سر نیاز و آگاهی آفریده اند. استفاده از کاشی به عنوان عنصر تزیینی بر روی سطوح بناها و توجه به تاثیر هنری آن و همچنین استحکام بخشی به بناها، از مهمترین دلایل بهره گیری از کاشی در معماری به شمار می آید. به ویژه بعد از اسلام تنوع آثار کاشیکاری چه از نظر روش ساخت و شکل اشیا و چه از نظر تزیین وکاربرد آن ها بسیار قابل توجه بوده و رواج دوباره شیوه های گذشتگان و استفاده مجدد از تجربیات آنان و همچنین توجه به نوآوری در ساخت، نشان دهنده کاربرد وسیع کاشی در آن روزگار بوده است.

بر اساس برخی داده های تاریخی هنر ایران در زمان فتحعلیشاه قاجار از هنر صفوی تاثیر پذیرفت اما در این دوره تاریخی به فرهنگ و هنر باستانی ایران توجه ویژه ای شد و همچنین تاثیرات فرهنگ و هنر غرب، سبکی متفاوت را ایجاد کرد. از تغییرات هنر کاشیکاری در این دوره بگویید؟

از قرن ششم هجری به بعد استفاده از کاشی در تزیین دیوارها و سطوح داخلی بناهای مختلف نظیر کاخ ها، ساختمان های مذهبی و شخصی بسیار معمول شد، به طوری که زینت بخش دیوارهای بیشتر ابنیه آن روزگار، کاشی های زیبا و رنگارنگ با اشکال متنوع و زیبا بود که هویت و اصالت هنر ایرانی را به بنا می بخشید. صفویان بیش از هر دوره دیگر بعد از اسلام، به توسعه و ترویج هنرهای زیبای ایران توجه کردند. سفال و کاشی سازی در قالب صنعت-هنر پیشرفت قابل توجهی کرد و بناهای باشکوه شهرهای مختلف ایران با آن تزیین شد و به دلیل حجم بالای استفاده از کاشی در بناها، در این دوره استفاده از کاشی لعاب دار هفت رنگ رواج پیدا کرد.

این فرایند در دوره های بعد با فراز و نشیب هایی ادامه پیدا کرد و تغییر و تحولاتی در کاشی و به ویژه نقش های منعکس شده روی آن در دوره قاجاریه و البته در اثر جریاناتی که پیش از این دوره آغاز شده بود، رخ داد. هنر ایران در زمان فتحعلیشاه قاجار، آگاهانه از هنر صفوی تاثیر پذیرفت ولی به خاطر توجه ویژه به فرهنگ و هنر باستانی ایران و همچنین تاثیرات فرهنگ و هنر غرب، سبکی متفاوت را ایجاد کرد. با انتخاب تهران به عنوان دارالخلافه و پایتخت، ساختن بناهای بزرگ و باشکوه سلطنتی و اشرافی رونق فراوانی گرفت و محل حضور نقاشان و کاشیکاران برجسته از سراسر ایران و کاشی های رنگارنگ شان شد. رنگ و لعاب و تلالو چشمگیر کاشی هفت رنگ، شاهان قاجار را مشتاق به استفاده از آن به عنوان برای پوشش دیوار کاخ هایشان کرد. قطعات کاشی مملو از نقش و رنگ، جای تابلوهای نقاشی بر دیوار کاخ ها را دریافتد و هنرمندان نقاش، ذوق و هنر خود را روی بوم نقاشی از جنس کاشی جاودانه کردند.

دوره قاجار یکی از دوره های درخشان معماری ایران است، در این میان نقوش کاشی به کار رفته در دوره قاجار دارای مضامینی است که واجد ارزش های بصری فراوانی هستند و به لحاظ کاربردی رونق فراوان یافته اند. مهمترین ویژگی کاشی های دوره قاجار چه بوده است؟

در دوره فرمانروایی ناصرالدین شاه قاجار، تحولات اساسی در معماری مذهبی و معماری سنتی بازارها، حمام ها و کاروانسراها صورت گرفت. نقاشی روی کاشی به عنوان یکی از پیشتازان جنبش هنری زمان خود، استفاده از اشکال قدیمی و روش های سنتی کاشیکاری را با جسارت و آگاهی دگرگون کرد و مبدعی توانا در تجدد حیات هنر کاشی سازی و کاشی نگاری در ایران شد. مهمترین ویژگی کاشی های دوره قاجار، تنوع رنگ، نقوش و کاربردهای مختلف کاشی و ورود آن به زندگی روزمره مردم بود. به دلیل تنوع و تعداد فراوان بناهای ساخته شده، استفاده از کاشی هفت رنگ بیشترین کاربرد در تزیین را پیدا کرد. همچنین بسته به نقش کاشی و نوع کاربرد آن در بنا، کاشی های برجسته زینت بخش فضای داخلی و سطوح خارجی بسیاری از بناهای آن دوره شد. تنوع رنگ نیز در کاشی های قاجاری بسیار خودنمایی کرد و بر خلاف دوره های قبل که از رنگ های فیروزه ای و آبی بیشتر استفاده می شد، رنگ های گرم مانند زرد تند و قرمز و سفید و سبز در کاشی های این دوره استفاده فراوانی داشت. کاشی توسط هنرمندان مردمی، در تزیین بنای حسینیه ها و تکیه ها و حمام ها و زورخانه ها و خانه ها استفاده شد و کاشی های منقش و رنگارنگ به زندگی عامه مردم راه یافت. قصه های شاهنامه، روایات مذهبی، قصه های عامیانه، نقوش گل و مرغ و دیگر موضوعات مورد علاقه و درخواست مردم، زینت بخش نمای خارجی و داخلی بناهای مردمی شدند.

به گفته برخی پژوهشگران تاریخ، ناصرالدین شاه قاجار به عکاسی علاقه بسیاری داشته است. آیا همین مساله باعث شده که عکس عامل تاثیرگذاری بر نقوش کاشی ها در دوره ناصری باشد؟

در دوره قاجار گسترش روابط ایران با اروپا و آشنایی با غرب و رواج فرنگی مآبی، طبقات خاص از جامعه آن روز که حامیان هنر نیز بوده اند را تحت تاثیر قرار داد و و پرداختن به مضامین و فرم های اروپایی در هنر ایران بسیار رایج شد. این موضوع سبب تنوع بسیار در نقش ها و موضوعات و حتی شیوه های اجرای کار شد که در بیشتر موارد حاصل تلفیق شیوه های سنتی و غربی بود. موضوعاتی مانند منظره، طبیعت بی جان، بناهای تاریخی، ثبت وقایع زندگی اجتماعی مردم در زمان وقوع مانند پرواز بالن، نمایش فیل و حیوانات، پرواز بادبادک، قدم زدن در سطح شهر و گردشگاه ها، مراسم تعزیه، مراسم عام، و سایر تفریحات معمول زندگی که سابقه ای در هنر تصویری ما نداشتند، به زیبایی بر روی کاشی نقش بستند.

تاثیرپذیری از عکاسی و عکس نیز عامل تاثیرگذاری بر نقوش کاشی ها بود. توجه بسیار ناصرالدین شاه به امر عکاسی و علاقه او به عکس دریافت چه توسط خود او و چه توسط اطرافیانش، از اشخاص، اماکن و بناهای تاریخی ایران، نقوش تعدادی از کاشی ها را به خود اختصاص داد. صنعت چاپ سنگی نیز به عنوان یکی از دستاوردهای تمدن غرب، تاثیر به سزایی در شکل گیری نقش های کاشی های این دوره داشت. در این دوره با ظهور صنعت چاپ و تولید کتاب های مصور چاپی، که به اقتضای محدودیت های فنی، تصاویر نسخه های چاپ سنگی آن دوره، سیاه و سفید با خطوط محیطی بودند، منبع تصویری مناسبی برای کاشی کاران محسوب می شد و تعدادی از تصویرگران کتاب های چاپ سنگی، از این تصاویر بر روی کاشی استفاده می کردند.

تهران در زمان قاجار به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و در برخی متون این دوره نیز می بینیم که طرح کاشی کاری از تنوع بیشتری برخوردار است و کاربرد آن ها نیز علاوه بر امکان مذهبی در مکان هایی مانند مدارس، خانه های اعیانی، تکایا، مراکز آموزشی و کاخ ها نیز دیده می شود. هنر کاشی کاری دوره قاجار در تهران چه تطوری داشته است؟

پیوند هنر نقاشی و کاشیکاری در عصر ناصری به اوج خود رسید و تهران، به عنوان مرکز و پایتخت ایران، کاشی کاران و نقاشان و هنرمندان را از گوشه و کنار ایران به خود جذب کرد. کاشی به مثابه بوم نقاشی، جایگاه بروز ذوق و هنر نقاشان و کاشیکارانی شد که صادقانه و خلاقانه داستان های ادبی، روایات مقدس مذهبی، قصه های عامیانه، اتفاقات روزمره و موضوعات مورد علاقه مردم را جاودانه کردند و در این میان تهران به عنوان بازاری گرم و پر رونق برای عرضه هنر بر طالبان و مشتاقان، مرکزی برای تجمع این هنرمندان و هنرشان به شمار می رفت. بر این اساس توجه به هنر کاشیکاری قاجاری به عنوان سبکی متنوع و خاص، نشان دهنده ابعاد گوناگون هویت و تاریخ و فرهنگ ایران بوده و به طور کلی نقش هنر در جاودانگی هویت ایرانی را بازگو می کند. اما اکنون تهران قدیم، تهران با خاطره، تهران سراسر یادگار، با گسترش پایتخت، متاسفانه ماهیت و اصالت های گذشته اش را به فراموشی سپرده است.

در عصر قاجار نقاشی و نگارگری ایران تاثیر فراوانی از هنر و نقاشی اروپایی پذیرفت. با توسعه روابط و تجارت با سایر کشورهای خارجی و ورود هرچه بیشتر نقاشی ها، باسمه ها، کارت پستال ها، اسکناس و تمبرو دیگر مصنوعات منقوش اروپایی، نقوش طبیعت گرایانه، نظر هنرمندان آن دوره را به خود جلب کرد و جنبش فرنگی سازی گسترش یافت. همچنین آثار نقاشان اروپایی که به عنوان منبعی جهت آموزش هنرجویان آن زمان استفاده می شداز عوامل تاثیرگذار بر تصویرها و نقش های کاشی بودند. به هر روی سال ها از حیات سلسله قاجار با ویژگی ها و متعلقات زمان خود گذشته است و آنچه به ما رسیده جریان پیوسته و مداوم زندگی و هنر و فرهنگ نیاکان ماست. حفظ و نگهداری از میراث به جای مانده از گذشتگان این شهر، حفظ هویت و موجودیت شهر تهران به عنوان پایتخت ایران و فرهنگ و تمدنی چند هزار ساله است و تداوم حیات و زندگی این شهر در گرو میراث داری صحیح و سپردن آن به آیندگان است.

طهران در قاب کاشی کتابی است تصویری و مرجع که به معرفی کاشی های دوره قاجار در تهران می پردازد. از مراحل پژوهش و تحقیق درباره این کتاب بگویید؟

این کتاب بعد از حدود سه سال تحقیق و پژوهش و شناسایی و عکاسی از بناها و کاشی های موجود در آن، با توجه به پیشینه و هویت تاریخی و فرهنگی تهران قدیم به عنوان کانون و هسته اصلی گسترش شهر تهران انجام شد و سعی بر این بود تا تحولات هنر کاشیکاری دوره قاجار و ورود ادبیات، نقاشی، اساطیر ایرانی، آیین ها و مراسم، شخصیت ها و موضوعات روزمره و اجتماعی در کاشی نگاری این دوره، در قالب کتابی تصویری و مرجع، در اختیار اساتید، دانشجویان، هنرمندان و علاقه مندان به فرهنگ و هنر اسلامی و ایرانی قرار گیرد.

طرح اولیه ای مبنی بر ضرورت انجام کار، مراحل انجام کار، زمانبندی و... تهیه شد. تحقیق و پژوهش به مدت دو سال در مراحل زیر انجام شد: شناسایی اماکن تاریخی (کتابخانه ای و میدانی): ابنیه، موزه ها، خیابان ها و گذرها، مساجد، کلیسا و کنیسه، سقاخانه، امامزاده ها و اماکن متبرکه، حمام، خانقاه، مراکز فرهنگی دولتی و خصوصی و... اخذ مجوز و هماهنگی های لازم: ورود به اماکن و بازدید-عکاسی-استفاده ازکتابخانه ها و مراکز اسناد، تهیه شناسنامه عکس ها برای دسترسی آسان تر و همچنین مستندنگاری تصاویر، شناسنامه عکس ها شامل موضوع اندازه نوع و مکان است. اندازه گیری ابعاد کاشی ها، مقایسه کاشی ها با یکدیگر برای شناسایی، جداسازی و دسته بندی بر اساس موضوعات و نقوش.

با در نظر دریافت ضرورت توجه به هنر کاشیکاری دوره قاجار و کاربرد فراوان آن در زمینه های مختلف، مراحل و روش شکل گیری این کتاب چگونه پیش رفت؟

سیر مطالعاتی و پژوهشی شامل مطالعات تاریخی اجتماعی(ادوار مختلف تاریخی ، پیش از اسلام و بعداز اسلام)، مطالعات هنری(هنر، معماری، نقاشی، سفالگری، تزئینات، کاشیکاری و ...)، مطالعه و پژوهش تخصصی پیرامون دوره قاجار از منظر تاریخی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و هنری، (معینات تاریخی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و هنری دوره قاجار،تاثیرات مسائل مختلف داخلی و خارجی بر روی هنر قاجار، تاثیر هنر و معماری ادوار گذشته بر روی دوره قاجار، جنبه های مختلف هنر در دوره قاجار)

تحقیقات کتابخانه ای شامل بررسی و مطالعه کتب داخلی و کتب خارجی، مقالات داخلی و خارجی، روزنامه و نشریات قدیمی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر، مرکز اسناد کاخ موزه گلستان، کتابخانه و مرکز اسناد موزه ملک، کتابخانه و مرکز اسناد انجمن مفاخر ایران،کتابخانه و مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، کتابخانه و مرکز اسناد ملی ایران، سازمان اوقاف و امور خیریه، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، بررسی نقشه های قدیمی، بررسی اسناد، بررسی اسناد تصویری(عکس و فیلم)، مرکز اسناد تصویری و آلبوم خانه کاخ گلستان، موسسه مطالعات تاریخ معاصر، آرشیو عکس مجموعه داران شخصی

تحقیقات میدانی شامل صحبت با کارشناسان و اساتید، اهالی محلات، بازدید از خانه های تاریخی، موزه ها، مجموعه های خصوصی، اماکن مذهبی، فضاهای فرهنگی، آرامستان ها و بررسی شناسنامه های ثبتی.

عکاسی از کاشی های موجود در اماکن مورد شناسایی که شامل

شرایط نامناسب محیط عکاسی: به دلیل قدیمی و فرسوده بودن اماکن مانده از دوره قاجار، کاربری نامناسب، مالکیت شخصی، عدم امنیت محیط، خطر تخریب بنا و غیره، شرایط بسیار نامناسبی عکاسی وجود داشت و کار عکاسی را بسیار سخت می کرد.

عکس هایی برای اولین بار: با توجه به تنوع اماکن شناسایی شده و عدم دسترسی آسان جهت بازدید و عکاسی، از تعداد زیادی از کاشی ها برای اولین بار عکسبرداری شده و در یک مجموعه گردآوری و در دسترس علاقه مندان قرار می گیرد.

محدودیت استفاده از تجهیزات برای عکاسی: بنا بر محدودیت های موجود در برخی از اماکن از قبیل موزه ها و امامزاده ها درعدم استفاده از فلاش و همچنین نبود نور مناسب برای عکاسی و محدودیت در استفاده از تجهیزات عکاسی از جمله مسائل موجود در عکاسی این پروژه بود.

مجوزهای عکاسی: برای ورود به اماکن و عکاسی، نیاز به هماهنگی با سازمان های دولتی و خصوصی و اخذ مجوز بوده که در بسیاری از موارد با توجه به داشتن مجوز مربوطه، از عکاسی ممانعت به عمل آمده است که باعث صرف زمان بیشتر برای هماهنگی های مجدد شده است.

محدودیت زمانی برای عکاسی: متاسفانه با توجه به داشتن مجوز لازم جهت عکاسی، محدودیت زمانی زیادی برای عکاسی معین می شد که باعث افزایش فشار کاری عکاسان بوده است.

در ادامه نمونه هایی از کاشیکاری های دوره قاجار را ببینید: